İNCELEME
Bir tanrı olduğunu varsayın ve onu sadece ve sadece salt rasyonellikle (akılcı) ele alın. Bunu 17. Yüzyılda yapın ve 400 yıl sonra bile hala mantığa ve akla ters düşmesin. Kimden mi bahsediyorum ? Elbette ki Baruch Spinoza dan. Onun tanrı anlayışını ele almadan önce gelin hızlıca biyografisine göz atalım.
Yahudi kökenli olan Hollandalı filozof 24 Kasım 1632’de doğmuş ve 21 şubat 1677’de ölmüştür. Baruch aydınlanmanın erken dönem düşünürlerinden birisidir. Evren ve insan ile ilgili modern görüşler ortaya sürerek önce ahit eleştirileri yapmış ve zamanla 17. Yüzyıl felsefesinin en önde gelen rasyonelistlerinden birisi olmuştur.
“Var olanların düzenli uyumunda kendisini belli eden, spinoza’nın tanrısına inanırım, insan eylemleri ve kederleriyle kaygılanan bir tanrıya değil.”
Albert Einstein
.
Panteizm
Tanrı doğaya içkin midir yoksa aşkın mı gelin bu soruyu cevaplayıp panteizmi ele alalım.
Bilirsiniz Giordano Bruno ortaya bir iddia atar. Bruno tanrının ve evrenin birbirinden farklı iki töz olmadığını ama aynı gerçekliğin iki sonsuz görünümü olduğunu kabul eder.
Yani Bruno ya göre tanrı bizzat doğaya içkindir. Daha sonra bu görüşü tekrardan ele alan birisi çıkacaktır: bu kişi Baruch spinozadan başkası değildir. Spinoza ya göre ise doğada tanrıdan başka kendi kendine var olan ve sonlu olmayan bir şey yoktur. Bu nedenle ona göre doğa ve tanrı özdeştir.
Tanrı doğadır ve doğada var olan her şey de tanrının yansımasıdır. Yaratan ve yaratılan arasında hiçbir fark yoktur.
Spinoza’nın Tanrısı Ama Benedictus Spinoza’nın Tanrısı
Spinoza’nın tanrı anlayışı ve telakkisi muhakkak ki geleneğe tamamen aykırı bir biçimdedir. Zaten bu sebep ile afaroz edilmiş ve dışlanmıştı. Onun tanrısı İbrahim’i dinlerdeki gibi insani vasıflara haiz değildir. Sevmez, merhamet etmez, sevinmez, öfkelenmez, cezalandırmaz ve ödüllendirmez.
Spinoza ya göre monoteist dinlerin içine düştüğü en büyük hata bu idi. Bu antropomorfizmin en somut örneğiydi. Burada ona ait bir sözü paylaşmadan edemeyeceğim: “Tanrıyı seven kişi karşılık olarak tanrının da onu sevmesi için çabalayamaz.”
Spinoza ya göre töz tanrıdır. Yani kendi kendisinde var olan ve kendi kendisinin nedeni olandır. Var olmak için hiçbir şeye ihtiyaç duymayan yegane şey . “Causa sui”
Spinoza ya göre tanrı doğaya aşkın değildir. Yani bunu bu şekilde izah etmez ona göre tanrı doğaya içkindir. Eğer ibrahim’i dinlerden örnek verecek olursak:
Tanrı “Sular canlı yaratıklarla dolup taşsın, yeryüzünün üzerinde gökler kuşlar uçsun” diye buyurdu. Yaratılış 1-20
Gökleri ve yeri hiç yoktan eşsiz ve benzersiz bir şekilde yaratandır. Enam 101
Yani kutsal kitaplardan örnek verdiğimizde görüyoruz ki tanrı yarattığı şeylerin varlık düzeyinde değil de farklı bir varlık düzeyindedir. İbrahim’i dinlere eğer: tanrı neden doğaya veyahut evrene içkin değildir diye sorulsaydı, tanrı yarattığı şeylerin varlık düzeyinde olsaydı o zaman yarattıklarının nedeni olmazdı derlerdi. Oysaki Spinoza ya göre bu durum tamamen yanlış olup tanrı ile doğayı iki farklı şey olarak ele almak yerine onları aynı sayan yani tanrıyı doğaya içkin sayan bir görüşü savunur.
Yine İbrahim’i dinlerde tanrı yarattığı insanları bu varlık düzeyindeyken izler ve onları öldürmek istediğinde öldürür, öldürür öldürmez de ruhlarını yanına çeker, sorgular ve onları ya cezalandırır yada ödüllendirir.
Resulüm kullarıma şunu haber ver: elbette ben, evet ben çok bağışlayıcıyım ve çok merhamet edenim ama azabım da acı mı acı can yakıcı bir azaptır. Hicr 15-49-50
Ama Spinoza’nın tanrısı bunu sorun etmez ve bunu önemsemez.
Spinoza ( Tanrı derdi ki ) dua etmeyi bırakın. Sizden isteğim şey, dünyayı gezip hayatın tadını çıkartmanız, şarkı söylemenizi, sizin için yarattığım her şeyin tadını çıkartmanızı istiyorum . İnşa ettiğiniz ve benim evim olduğunu iddia ettiğiniz karanlık soğuk tapınaklara gitmeyi bırakın benim evim dağlarda, agaçlarda, nehirlerde, göllerde, sahillerde. Bunlar benim yaşadığım ve size olan sevgimi ifade ettiğim yerler.
Muhammet Filiz
Kaynakça:
. Russell, B. (2016). Batı Felsefesi Tarihi 3. Cilt. . İstanbul: ALFA.
. Spinoza, B. (2004) Etika. İstanbul: ALFA.
. Spinoza, B. (2008) Tanrıbilimsel Politik .. . İnceleme. İstanbul: Biblos.
. Vorlander, K. (2008). Felsefe Tarihi. İstanbul: . İz Yayıncılık.
. Kutsal metinler
Veri politikasındaki amaçlarla sınırlı ve mevzuata uygun şekilde çerez konumlandırmaktayız. Detaylar için veri politikamızı inceleyebilirsiniz.
Harika bir yazı olmuş, emeğine kalemine sağlık devrem 🙂